Toen Hilde Braet zich inschreef voor een fotografie opleiding aan het deeltijds kunstonderwijs, deed ze dat niet om plechtige communies, huwelijken of mooie landschappen te fotograferen. Ze wilde verhalen vertellen en dan nog het liefst over maatschappelijke thema’s die haar nauw aan het hart lagen. Een van de eerste thema’s waar ze als jonge vrouw rond werkte, was de positie van de ouder wordende vrouw en hoe die ge(re)presenteerd, of beter, hoe die net niet ge(re)presenteerd werd in de reclame en de media. “Ik heb toen een eerste grote reeks gemaakt en tentoongesteld toen Antwerpen cultuurhoofdstad van Europa was in 1993. Het was een reeks rond oudere vrouwen die op een subtiel erotische manier in beeld werden gebracht. Die reeks vormde het begin van de rode draad die door heel mijn fotografisch oeuvre loopt: via fotografie taboes en gevoelige onderwerpen aanraken en bespreekbaar maken,” vertelt Braet.
© Björn ComhaireFotografie als instrument voor emancipatie
Onlangs verscheen LIJF-elijk ANDERS, het nieuwe ‘fotoboek’ van fotograaf en cultuurwetenschapper Hilde Braet. Daarin doet ze een onderzoek naar de seksuele beleving bij vrouwen met een beperking. We zetten fotoboek tussen aanhalingstekens want LIJF-elijk ANDERS wil meer zijn dan enkel plaatjes; de tekst bij de foto’s is minstens even belangrijk als de beelden zelf. We spraken met Hilde Braet over de ontstaansgeschiedenis van haar nieuwste boek, haar drijfveren en niet aflatende strijd om taboes rond vrouwen bespreekbaar te maken.
tekst: Björn Comhaire (10/03/2022)
© Hilde BraetBraet behaalde recent nog een diploma ‘Gender en Diversiteit’ en dit boek is een deel van haar masterproef. Tijdens een studiedag over pornografie en seksuele vrijheid leerde ze de vzw Aditi kennen. “Aditi vzw wil seksualiteit bespreekbaar maken bij mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking en bij oudere, kwetsbare mensen. Ze willen er ook voor zorgen dat die mensen aan een seksuele zorgverlener kunnen geraken. Ik was onmiddellijk geboeid door het thema.” Die ontmoeting en wat ze leerde in het keuzevak ‘Disability Studies’ deden het idee rijpen om een fotografische reeks te maken rond seksualiteit bij vrouwen met een beperking.
Woord en beeld als evenwaardige partners
LIJF-elijk ANDERS bevat naast beelden ook tekst. Die tekst bestaat uit quotes van de gefotografeerde vrouwen, gedichten, korte verhalen, stukjes uit gesprekken en twee essays van de hand van de auteur. De relatie tussen tekst en beeld is belangrijk voor Braet omdat ze elkaars interpretatie en betekenis kunnen veranderen. “Ik ben vertrokken vanuit de beeldtaal. Het beeld is wat mij betreft evenwaardig aan de taal. Toch worden beelden vaak nog beschouwd als ondergeschikt aan het woord of als louter illustratief.”
“Een eerste laag in het boek bestaat uit het beeld, zonder de tekst. Als je enkel de beelden bekijkt zonder duiding, dan geef je er een eigen betekenis aan op basis van facetten van jezelf. De quotes die erbij staan, vormen de tweede laag en vertellen iets meer over de vrouw in het beeld, ze hebben een invloed op die eerste interpretatie en omgekeerd.” De twee essays in het laatste deel van het boek vullen het eerste deel aan en verduidelijken de visie en de standpunten van waaruit Hilde Braet voor haar fotografische werk vertrekt.
Barrières overwinnen
De zoektocht naar modellen met een beperking bleek een stuk moeilijker dan gedacht. “We zitten hier eigenlijk met drie taboes samen: seksualiteit, seksualiteit bij vrouwen en seksualiteit bij vrouwen met een beperking”, vertelt Braet. “Zeker dat laatste is een heel gevoelig thema. We denken allemaal wel dat we veel opener geworden zijn als het gaat over seksualiteit, maar dat is eigenlijk niet waar. Er is zelfs een nieuwe preutsheid in onze maatschappij geslopen.”
Werken met mensen uit kwetsbare groepen vraagt om tact, empathie en veel respect. “Je werkt met kwetsbare mensen, je moet die met zorg behandelen, vind ik. Ik heb eerst een brief opgesteld waarin ik mijn project toelichtte en uitlegde wat ik wilde doen”, verduidelijkt Braet haar werkproces. “Het was een soort wervingsbrief die onder andere in Libelle verscheen en die ik deelde met vriendinnen. Ik deed ook een oproep via Facebook. De vrouwen die reageerden op mijn oproep heb ik dan gecontacteerd. Tijdens dat gesprek legde ik nogmaals uit wat de bedoeling was en nodigde ik hen uit om naar de studio te komen. Daarbij vroeg ik hen ook om iets mee te brengen, een voorwerp, kledij… Iets wat belangrijk was in hun erotische beleving.”
Eens aangekomen in de studio werden de vrouwen eerst geïnterviewd door de fotografe. Dat interview was belangrijk voor het werk in de studio dat daarop volgde. “In functie van wat de vrouwen vertelden, begon ik al na te denken over hoe ik dat later kon visualiseren. Cindy, een vrouw met een mentale beperking, vertelde mij bijvoorbeeld hoe ze graag naakt onder de lakens kruipt. Met die informatie begon ik al te denken aan een foto met haar gewikkeld in lakens. Het is een soort van previsualisatie die heel belangrijk is. De focus van de foto is daarbij evenwel nooit de beperking van de vrouw, wel haar vrouw-zijn.”
Na dat gesprek werd er tijd gemaakt voor de eigenlijke fotoshoot die gebeurde volgens de methode van de instrumentele fotografie. Deze techniek maakt gebruik van fotografie als middel om de weerbaarheid en emancipatie van mensen te stimuleren. “De kern van de instrumentele fotografie is dat je met je model praat over de foto’s die je gaat nemen. Zo komt er een proces op gang waarbij het model zich bewust wordt van het onderwerp van de fotoshoot en zelf connotaties begint te maken. Op die manier is je model, nog voor je begint foto’s te nemen, psychologisch en emotioneel voorbereid op de studiosessie.”
Alles draait om vertrouwen
Ondanks de voorbereidende gesprekken bleef het voor sommige vrouwen een drempel om aan het eigenlijke studiowerk te beginnen. “Op zo’n moment kan je maar een ding doen: vertrouwen geven. Eens je dan begint met het nemen van de foto’s ontstaat er een wisselwerking tussen de fotograaf en het model. Ik regisseer maar ik laat het model ook zelf met ideeën komen. Op zo’n moment is de persoonlijkheid van de fotograaf, het zelfvertrouwen, de rust die ze uitstraalt en haar maturiteit erg belangrijk. Het model moet aanvoelen dat je weet waar je mee bezig bent. Ik werk trouwens altijd met de camera op statief zodat ik mij niet verberg achter de camera.”
Voor een tweede reeks foto’s gaf Braet de modellen een draadontspanner in de hand en liet ze hen vrij om te doen wat ze zelf wilden. “Op dat moment ging ik een andere cd opzetten of verliet ik even de studio. Veel modellen vonden het best confronterend om alleen te zijn in de studio, maar het proces maakt deel uit van de instrumentele fotografie: het model ‘empoweren’, weerbaarder maken.”
Een project met blijvende impact
Het intense contact tussen model en fotograaf had ook een impact op Braet. “Ik heb nog meer respect gekregen voor vrouwen met een beperking, meer begrip ook voor hun gevoeligheden, en de impact van mijn eigen taalgebruik. Ik ben mij ook meer bewust geworden van de moeilijkheden die rolstoelgebruikers ondervinden als ze zich bijvoorbeeld in Gent willen verplaatsen. Iets waarmee ik bij de opzet van mijn eigen tentoonstelling rekening heb gehouden. De belangrijkste verandering in mijn fotografie is dat ik nu nog meer in de diepte wil gaan, weg van het oppervlakkige. Ik wil nog meer voor inhoud gaan en niet zomaar mooie plaatjes maken. Geen esthetiek om de esthetiek, maar echt verhalen vertellen en via fotografie maatschappelijke toestanden bespreekbaar maken. Ik was daar voordien al mee bezig, maar dit project heeft mij gesterkt in mijn overtuiging om daar ook in de toekomst mee door te gaan.”
Tijdens haar onderzoek viel het Braet op dat er een samenspel bestaat tussen ageisme (discriminatie op grond van leeftijd) en validisme (discriminatie op grond van een beperking of uiterlijke kenmerken). “Die twee komen samen want mensen die ouder worden hebben ook meer kans op chronische ziekten en vormen van lichamelijke beperking. Ze worden daarom gediscrimineerd en onzichtbaar gemaakt in onze maatschappij. De twee zijn aan mekaar gelinkt en ik wil de relatie ertussen uitdiepen in mijn toekomstige werk. Zo wil ik verder werken rond postmenopauzale vrouwen en hun seksualiteitsbeleving, een onderwerp waar nog weinig rond gepubliceerd is tot nu toe.”
“Ik heb meer bereikt dan ik op voorhand voor ogen had”, blikt Braet tevreden terug op de twee jaar dat ze aan LIJF-elijk ANDERS werkte. “De getuigenissen van de vrouwen helpen mee het taboe te doorbreken. Hoewel het project af is, loopt het nog verder in de tentoonstelling. Het is de bedoeling dat die gaat rondreizen door Vlaanderen. Op die manier hoop ik dat er iedere keer opnieuw een debat op gang komt. Het project zal dan ook nooit helemaal af zijn, want het debat moet blijvend aangewakkerd en onder de aandacht gebracht worden. Van alle projecten die ik tot nu toe gedaan heb, is dit toch wel hetgene waar ik het meest trots op ben.”
_____________________
Het fotoboek LIJF-elijk ANDERS is verschenen bij ASP en kan je hier bestellen. De expo is tot juni te bekijken in het huis van de Mens Brussel, tijdens de openingsuren van het huis.
Bedankt! Je bent nu ingeschreven op onze nieuwsbrief.