Kan je schoonheid bestuderen?

Wetenschap en schoonheid lagen voor de Grieken dus niet ver uit elkaar. Op basis van onderlinge verhoudingen kon schoonheid zelfs wiskundig berekend worden. Denk bijvoorbeeld aan de gulden snede of de ‘goddelijke verhouding’ zoals ze soms ook genoemd wordt - een verhouding van ongeveer 1 op 1.618. Volgens de formule van de gulden snede is de verhouding tussen twee elementen hetzelfde als de verhouding van hun som tot het grootste van de twee elementen. (zie afbeelding hieronder). Deze verhouding is ook verbonden met de reeks van Fibonacci, een getallenreeks waarbij elk opeenvolgend getal de som is van de voorgaande getallen (0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34...). De Fibonacci-spiraal, die gevormd wordt door de hoekpunten te verbinden van een reeks aaneensluitende vierkanten met zijden die de Fibonacci getallen volgen en zo steeds verder uitdeint (zie afbeelding). De verhoudingen van de gulden snede spelen een belangrijke rol in wiskunde en wetenschap, maar zouden ook terugkomen in de natuur en het menselijke lichaam.

De proef op de som

Schoonheid gaat dus al eeuwenlang over de tong bij filosofen en theoretici, maar wat blijft er van al deze ideeën overeind wanneer we de proef op de som nemen en in de praktijk gaan kijken naar wat mensen mooi vinden? Geven we echt de voorkeur aan objecten die de gulden snede volgen? Hoe kijken we naar kunst of fotografie? Kunnen we voorkeuren en smaak meten? Waarin verschillen we als mensen van elkaar en waarin zijn we hetzelfde?

Met dit soort vragen mengt de psychologie zich vanuit een nieuwe benadering in de discussie over schoonheid. De link tussen het empirisch onderzoek naar esthetiek en de psychologie is al aanwezig sinds de begindagen van de psychologie als wetenschap. Eén van de grondleggers van experimentele psychologie, Gustav Theodor Fechner (1801-1887), stond namelijk ook aan de wieg van het empirisch onderzoek naar esthetiek.

Door veelvuldig te observeren hoe mensen reageren op iets dat hen gepresenteerd wordt, wou Fechner tot empirisch onderbouwde, overkoepelende factoren komen. In een van zijn proeven presenteerde hij de deelnemers rechthoeken met verschillende verhoudingen en liet hen de rechthoek van hun voorkeur kiezen. Zo wilde hij achterhalen of mensen een voorkeur hebben voor de rechthoek die de verhouding van de gulden snede volgt. Algemeen bleek er inderdaad een voorkeur te bestaan voor rechthoeken met deze verhoudingen of die deze benaderden. Gelijkaardige studies door andere onderzoekers hebben doorheen de jaren echter tot inconsistente resultaten geleid. Het is daarom (nog) niet duidelijk of de methodologie van het onderzoek misschien ook een rol speelt. Mogelijk weegt de volgorde waarin de rechthoeken getoond worden of de oriëntatie ervan ook door in de keuze van mensen. (2) Sommige onderzoekers toonden aan dat er ook onderliggende verschillen zijn tussen mensen. Sommigen verkiezen bijvoorbeeld vierkanten boven rechthoeken. Een bijkomende vraag zou zelfs kunnen zijn of onze smaak hierin doorheen de tijd misschien veranderd is. Met vierkante beelden op Instagram, rechtopstaande stories op sociale media of het breedbeeld- en scopeformaat van films en series, komen we namelijk steeds meer in aanraking met formaten die verder afwijken van de klassieke gulden snede.

Moderne wetenschap over een eeuwenoud vraagstuk

In navolging van Fechner bleef een kleine groep psychologen zich buigen over het vraagstuk van onze esthetische voorkeuren. Technologische vooruitgang en kruisbestuivingen met andere disciplines hebben het domein recent echter doen openbloeien. Ook de enorme hoeveelheid reeds beschikbare digitale informatie, bijvoorbeeld het aantal likes van foto’s op sociale media, kan met behulp van artificiële intelligentie doorzocht worden om te kijken of bepaalde beeldkenmerken zoals kleur, visuele complexiteit, ronde of eerder scherpe vormen, meer likes opleveren.

Ook het kijkproces zelf kan nauwkeurig bestudeerd worden  met behulp van oogbewegingsapparatuur. Deze apparatuur wordt bijvoorbeeld door museums en kunstwetenschappers gebruikt om te begrijpen hoe mensen naar een kunstwerk kijken, maar evengoed in de reclamewereld, voor advertenties. Het meet welke elementen onze aandacht trekken, hoe onze ogen heen en weer springen tussen verschillende delen van een beeld of hoe de kijkprofielen van mensen verschillen. (3)

Ten slotte maken hersenscans het mogelijk om beter te begrijpen welke processen en hersengebieden betrokken zijn bij onze beleving van schoonheid. Zo zouden bepaalde gebieden die deel uitmaken van het ‘Default Mode Network’ actief worden bij de kunstwerken waar mensen de meest intense esthetische ervaring rapporteren. Dit is interessant omdat dit netwerk van hersengebieden normaal onderdrukt wordt wanneer we met iets bezig zijn en pas actief wordt wanneer ons brein in een staat van rust is of wanneer we bijvoorbeeld aan het mijmeren zijn of aan zelfreflectie doen. (4) Kunst lijkt dus, op basis van dit onderzoek, een gelijkaardige hersenactiviteit in gang te kunnen zetten.