Cindy Shermans rebelse stereotypen

Bevroren in het moment kijkt de vrouw in de camera. Met de blik omlaag, recht in de camera die zich onder haar ooghoogte bevindt, krijgt haar pose meteen iets zelfverzekerds. Tegelijk ademt het zwart-witbeeld zachte vrouwelijkheid; zo is er de strik in haar witte blouse, het zorgvuldig om haar zwarte lokken gebonden vintage satijnen sjaaltje, het bloemmotief van haar vest. Onberispelijk gemaquilleerd is ze op pad in de stad, zo verraadt het kloeke gebouw achter haar.

Filmsets zonder film

‘Untitled Film Still #17’ (1978) is slechts één lemma in het naslagwerk van vrouwelijke persoonlijkheden die Sherman met haar ‘Untitled Film Stills’ produceerde. Dergelijke foto’s worden normaal op filmsets gemaakt en nadien gebruikt als promotiemateriaal voor de film. Shermans vrouwen zijn echter weggelopen uit films die niet bestaan. Ze leiden een eigen leven als subtiele karikatuur van de vrouwentypes die Hollywood ons met de paplepel ingeeft.

Dat satijnen sjaaltje knoopte Sherman overigens om haar eigen hoofd. Op haar fictieve filmsets, vervelt ze tot alle functies. Ze neemt de regie in handen, doet de set design en make-up. En bovenal: ze acteert zelf de stereotypen die ze onderzoekt. Met een handdoek los om haar lichaam gedrapeerd of met een weelderig parelsnoer op bed, zakdoek in de hand, poseert ze in haar eigen keuken of badkamer. De foto’s zijn ontdaan van elk verhaal, de essentie zit in de enigmatische oppervlakkigheid van de personages die ze vertolkt.

The Male Gaze

In wezen verschilt haar experiment op Instagram niet zo erg van haar gepuzzel met plastic mensenpoppen voor ‘Sex Pictures’ (1992). Voor die reeks assembleerde ze onderdelen van anatomische modellen tot abnormale en overgeseksualiseerde lichamen – één van de weinige keren waarbij Sherman niet zelf poseert. Door pornografische clichés, en recent ook selfies, op te blazen tot het weerzinwekkende, steekt ze de draak met de symptomen van een al te zelfbewuste beeldcultuur.

Doorslaggevend voor het gehalte aan zelfbewustzijn in een beeld is steeds de, reële of louter veronderstelde, blik die ernaar gaapt. In ‘Ways of Seeing’ (1972) maakt John Berger een treffend onderscheid tussen ‘nude’ en ‘naked’. Nude is het welhaast typische, vaak geposeerde naakt dat in de kunstgeschiedenis zit ingesleten; zich bewust van en schikkend naar de blik van de (mannelijke) ander. Pas wanneer de geportretteerde onverschillig is ten opzichte van die blik, veelal doordat ze niet weet dat ze bekeken wordt of in een spontaan moment wordt gevat, is ze zichzelf, en is van een pose geen sprake. Ze neemt gewoon nog snel een douche.

De hoeveelheid stof om het lijf maakt in se niet uit: Bergers theorie gaat evenzeer op voor eenieder die zijn of – toch veelal haar – afgebeelde identiteit onbewust kneedt naar de blik van de ander. Het zijn de maskers die Sherman in dikke lagen make-up aanbrengt op haar gelaat, de subtiele, artificiële vrouwentypes die ze incarneert. 

Haar foto’s zijn een statement: fotografie is zelden niet zelfbewust, al is het maar omdat fotografie zelf die blik op de mensheid is. Zelfs wanneer mensen zonder het te weten gefotografeerd worden, bijvoorbeeld in straatfotografie, is het opzet van de fotograaf doordrongen van het zelfbewustzijn: de mens vastleggen in zijn eigen omgeving, als een visueel antropologisch onderzoek.