Sporen van de tijd

De turbulente periode na de Tweede Wereldoorlog bracht veel veranderingen teweeg in Japan, dat in een sneltempo uitgroeide tot hét voorbeeld van de modernisering. Het meer traditionele leven maakte plaats voor industrialisering en consumptie. Tomatsu wilde deze veranderingen vastleggen op een niet-journalistieke manier, waarmee hij een eigen stempel drukte op de vluchtige tijd, de tanende tradities en de onzekere toekomst van zijn Japan. 

Met zijn ruwe, vernieuwende stijl heeft Tomatsu een grote invloed uitgeoefend op de anti-establishment fotografie van de Provoke-beweging, genoemd naar het gelijknamige experimentele fotomagazine waarin het werk van deze fotografen verscheen. Door middel van ongewone perspectieven en hoge contrasten zochten zij de grenzen op van de fotografie. Ook fotografen als Daido Moriyama en Nobuyoshi Araki maakten deel uit van deze beweging. Tomatsus impact op deze vernieuwing werd, paradoxaal genoeg, door deze beweging zelf ontkracht wegens zijn ‘te vormelijke’ en ‘te esthetische’ stijl.

Kauwgom en Chocolade

De eerste belangrijke reeks van Tomatsu Chewing Gum and Chocolate ontstond als een reactie op de langdurige Amerikaanse bezetting van Japan na de Tweede Wereldoorlog. Hij werkte er uiteindelijk bijna zeventien jaar aan (1959-1976).

Het Blijvende Litteken

Begin jaren ’60 wordt Tomatsu door de Japanse Raad tegen Atoomwapens uitgenodigd om de door de atoombom verwoeste stad Nagasaki in beeld te brengen en de impact van de atoombom op de stad en haar inwoners te documenteren. Tomatsu, die niet goed wist hoe hij aan de opdracht moest beginnen, besloot om door de stad te zwerven. Tijdens zijn omzwervingen vond hij een reeks voorwerpen helemaal vervormd door de fysieke kracht van de ontploffing die 15 jaar ervoor had plaatsgevonden. Als bewijsstukken van een verstilde tijd, tonen Tomatsu’s beelden de effecten van de atoombom: een horloge dat stopte op het moment van de ontploffing (11:02, 9 Augustus 1945); een glazen fles die door de hitte doet denken aan een karkas van een dier (zie foto links); ruïnes van een katholieke kerk.

Tomatsu fotografeerde ook de mensen die de bom overleefd hadden. De littekens op hun gezicht waren een blijvende herinnering aan de dag waarop hun leven voorgoed zou veranderen. De fotograaf was diep geschokt door wat hij in de verwoeste stad aantrof. Hij nam een aantal portretten van de hikabusha (overlevers). Uit respect voor hen fotografeerde hij zijn getraumatiseerde onderwerpen vaak in diepe schaduwen. "Ik ontdekte dat ook mensen ruïnes in zich kunnen dragen." herinnerde hij zich later in Skin of a nation. Hoewel fotografie onlosmakelijk verbonden is met het concept van tijd, kunnen we in Tomatsu’s vroeg werk reeds zien dat hij vooral gefascineerd is door de littekens die tijd achterlaat op voorwerpen, gebouwen, gezichten.

In 1969, op het hoogtepunt van de Vietnamoorlog, trekt Tomatsu naar het eiland Okinawa dat door de Verenigde Staten als uitvalsbasis werd gebruikt voor het conflict in Vietnam. Iets wat veel jonge mensen onaanvaardbaar vonden gezien de aanwezigheid van kernwapens. Het project resulteerde in een uiterst politiek boek Okinawa, Okinawa, Okinawa dat in hetzelfde jaar gepubliceerd werd. We zien een onontwarbaar kluwen van raketlanceringen, anti-Amerikaanse slogans tegen de bezetting van het eiland, wachtzalen, vervallen boerderijen, kleuterscholen met Amerikaanse kinderen  overschaduwd door de overvliegende vliegtuigen die onophoudelijk wapens en soldaten heen en weer vervoeren.

Het is niet zo eenvoudig om een label te plakken op Shomei Tomatsu’s werk dat balanceert tussen conceptuele fotografie en sociale documentaire. Zijn foto’s zijn rechtuit en tegelijk mysterieus, conflictloos maar niet zonder spanning, kritisch zonder te oordelen. Aangezien zijn foto’s niet beschrijven, zijn ze eveneens geen chronologische vertelling. Ze vormen eerder een wereld op zichzelf, een wereld die weigert zich te laten beschrijven volgens objectieve, formele criteria. De camera dient hier als een filter die de persoonlijke ervaring van de fotograaf over de werkelijkheid legt.