500 keer de zee: het werk van Hiroshi Sugimoto

In het vorige artikel bekeken we wat de Japanse fotografie zo uniek maakt, nu gaan we meer in de diepte en zoomen in op één specifieke reeks van de Japanse fotograaf Hiroshi Sugimoto (°1948). Sugimoto is niet bezweken aan zijn eerste langetermijn-fotoproject. Jarenlang fotografeerde hij volledige filmvoorstellingen in donkere bioscoopzalen (‘Theaters’), experimenteerde met prisma’s en Polaroids om de kleur van het zonlicht vast te leggen (‘Optics’) en maakte voor ‘Seascapes’ schijnbaar steeds opnieuw ‘dezelfde’ foto van de zee. Uiteraard zit er meer achter, maar wat precies? Wat zoekt Sugimoto in deze schijnbaar eindeloze reeks beelden?

tekst: Björn Comhaire (9/11/2023)

Veertig jaar "dezelfde" foto

De voorbije veertig jaar trok Sugimoto langs de kusten van Europa, Japan, China, Australië en de Verenigde Staten voor de reeks ‘Seascapes’. Meer dan 500 keer maakte hij met zijn grootformaatcamera (8x10 inch) een analoog zwart-wit beeld van de zee.

De compositie van de ‘Seascapes’ is zeer eenvoudig, strikt afgemeten en in alle foto’s dezelfde: de fotograaf staat op de kust en maakt vanop een hoogte een beeld dat voor de helft bestaat uit zeeoppervlak en voor de helft uit lucht. De lijn van de horizon, al die niet gehuld in nevel, deelt het beeld in twee gelijke delen. Om steeds exact dezelfde compositie te bekomen tekende Sugimoto een lijn met de exacte positie van de horizon op het matglas van zijn grootbeeldcamera.

Sommigen zouden ‘Seascapes’ misschien in één aanblik opzij schuiven als een gimmick of het waarom ervan in vraag stellen, maar dan ga je voorbij aan het fundament van de reeks en de rijkdom van alles wat Sugimoto er mee aanraakt.

Nergens en overal

Waar ter wereld hij ook fotografeert, Sugimoto positioneert zijn camera telkens op een hoger gelegen punt, uitkijkend over de zee. Op die manier neemt hij afstand van het perspectief waarmee kijkers gewend zijn om naar de zee te kijken: vanop ooghoogte en op het strand. Sugimoto houdt het strand zelfs volledig buiten beeld en plaatst ook de horizon verder weg, zodat de golven hun individuele karakter verliezen en textuur worden. Met het strand en de golven verdwijnt elk referentiekader dat de kijker zou toelaten om afstanden en groottes in te schatten. Ook tal van associaties die bij de kijker kunnen opkomen houdt Sugimoto af door het strand buiten beeld te laten. Zonder concrete aanknopingspunten worden zelfreflectie en gedachtenstromen in de kiem gesmoord. Weg zijn de herinneringen aan mijmerende wandelingen langs de waterlijn, zandkastelen en zonovergoten zomervakanties.

Sugimoto bouwt de beelden zo op dat het specifieke standpunt van de fotograaf - en dus dat van de kijker - er weinig toe doet. Op de plaats waar de perspectieflijnen samenkomen is niets. Geen enkele foto bevat een specifiek punt dat onze aandacht opeist. De wereld bestaat uit lucht en water en het punt waar beiden mekaar raken, de horizon. Het christelijke scheppingsverhaal is als het ware gestopt op dag twee.

De wereld bestaat in 'Seascapes' alleen uit lucht en water en het punt waar beiden mekaar raken, de horizon. Het christelijke scheppingsverhaal is als het ware gestopt op dag twee.

Alle ‘Seascapes’ werden in zwart-wit gefotografeerd. Met de afwezigheid van kleur laat Sugimoto nog meer informatie achterwege, maakt hij het beeld abstracter en komt er nog meer nadruk op de vorm te liggen. Van het donkerblauwe van de noordelijke ijszeeën over het helblauwe van de Middellandse Zee tot de groenblauwe kleur van de Golf van Mexico: alles wordt gereduceerd tot onderling inwisselbare grijstinten.

Altijd en nooit

Het vermijden van herkenbare, visuele ankerpunten zorgt niet enkel voor onduidelijkheid over de plaats waar de foto gemaakt is, het maakt ook het dateren van de foto onmogelijk. De tijd lijkt zo helemaal uit de beelden te verdwijnen. Kijken we naar een foto uit 1980, 1991 of 2020? Zien we een winterse zee in de ochtend of een zomerse zee in de late namiddag? We kunnen zelfs niet zien of het eb of vloed is. De prehistorische mens zou geen andere zee gezien hebben dan deze, net zoals onze nakomelingen. Zelf wanneer de mens niet meer zou bestaan, zouden deze zeeën er hetzelfde uitzien.

De ‘Seascapes’ weten zo een ultiem gevoel van universaliteit over te brengen, net door de connecties met de alledaagse realiteit en de stroom aan informatie die op ons af komt, toe te laten. De beelden spreken een primordiaal gevoel aan van 'mens zijn' en doorprikken de lineariteit van het verstrijken van de tijd.

De momentopname van één foto versus de eeuwigheid, het concrete van elke plaats en zee versus de universaliteit ervan; al deze tegenstrijdigheden in het werk hebben als doel een gevoel van meditatie te creëren dat Sugimoto zelf “time extended” noemt. Een concept dat aansluit bij het boeddhistische idee dat tijd niet absoluut is maar in relatie staat tot de perceptie van de individuele waarnemer.

De natuur is er gewoon en ze heeft lak aan de oorzaak-gevolgrelaties die voor elk normaal menselijk begrip nodig zijn.

De macht van het beeld

De ‘Seascapes’ zijn op zo’n manier gemaakt dat ze de kijker vragen om dichterbij te komen, op zoek naar details, naar aanknopingspunten voor waar en wanneer de foto’s genomen werden. Het bijschrift bij de foto versterkt deze reflex nog omdat het de indruk geeft dat plaats en jaartal ertoe doen en ze de kijker ertoe dwingen om op zoek te gaan naar bewijs voor beide. Het beeld gaat zo primeren op al de rest. Als je de beelden in groep bekijkt, worden ze haast een monumentaal, oppermachtig werk, dat zijn wil oplegt aan de kijker.

Door de foto’s sterk te formaliseren lijkt Sugimoto op het eerste gezicht geen standpunt te willen innemen over de positie van de mens in de wereld. De kijker wordt verplicht om het zelf te doen. De foto’s dwingen met andere woorden niet enkel tot inspectie maar ook tot introspectie. De objectieve neutraliteit die de foto’s op het eerste zicht uitstralen zijn echter slechts schijn. De beelden zijn het gevolg van een aantal heel duidelijke keuzes van de auteur. Keuzes die bij een eerste schouwing louter te maken hebben met de vorm maar die in feite veel verder gaan en geplaatst moeten worden binnen het volledige oeuvre van Sugimoto en de manier waarop hij omgaat met tijd, ruimte en de afhankelijkheid van de mens van beide.

Sugimoto deelt het beeld dus veel macht toe. De kaarten liggen helemaal anders wanneer we nagaan hoe hij de menselijke macht in beeld brengt. Door het expliciet weglaten van de mens, legt hij de macht bij de elementen water en lucht, bij de natuur. Hij anonimiseert zijn zeeën, zodat de mens er geen macht over kan uitoefenen. De natuur wordt niet onderworpen aan de wil van de mens noch wordt zij opgevoerd als bewijs van de menselijke superioriteit als opperste wezen van de schepping - die is tenslotte blijven steken op dag twee. De natuur is er gewoon en ze heeft lak aan de oorzaak-gevolgrelaties die voor elk normaal menselijk begrip nodig zijn. De vraag naar de eerste oorzaak en het laatste gevolg - het ontstaan en het einde van de wereld - wordt met andere woorden irrelevant. Wat overblijft is berusting en een visie op de wereld die geen schuld impliceert en sterk aansluit bij de boeddhistische traditie en levensvisie.

__________

Hiroshi Sugimoto over zijn werk.

Volg ons

Bedankt! Je bent nu ingeschreven op onze nieuwsbrief.