Achter de Sovjet-façade

Boris Mikhailov (USSR, 1938) is een Oekraïense fotograaf en tevens een van de belangrijkste Europese kunstenaars die het dagelijkse leven van de mensen tijdens en na de val van de Sovjet-Unie vastlegde. Zijn werk focust vaak op de rol die beelden in ons leven spelen en het varieert van documentaire tot reconstructie, van theatrale verbeelding tot de intimiteit van het dagboek, van het verhalende tot het esthetische. Daarbij is zijn oeuvre steeds in dialoog met andere beelden uit de Sovjetpropaganda, kapitalistische reclame en Europese kunststromingen.

Tekst: Gena Kagermanov / Foto's: Boris Mikhailov (18/03/2021)

Spanning tussen realiteit en propaganda

Hoewel hij oorspronkelijk afstudeerde en werkte als ingenieur, maakte Mikhailov als autodidact vaak foto’s in zijn vrije tijd. Op een dag fotografeerde hij een jonge vrouw die op straat rookte en hij begreep op dat moment dat de werkelijkheid die de Sovjetautoriteiten oplegden aan de bevolking helemaal niet strookte met de werkelijkheid die hij op straat zag. Vrouwen die in het openbaar rookten waren een zeldzaam fenomeen. Dat beeld stond los van propagandistische posters en foto’s die het straatbeeld vulden. Het is die spanning die het werk van Boris Mikhailov kenmerkt. Op een dag ontdekte de KGB, de geheime dienst van de Sovjet-Unie, naaktfoto’s van zijn vrouw, waarna hij ontslagen werd. Ironisch genoeg begon hij erna voltijds te werken in een fotostudio.

Thema’s als systeemkritiek, het menselijk lichaam en persoonlijke vrijheid kruisen elkaar doorheen Mikhailovs oeuvre dat gekenmerkt wordt door een scherp contrast tussen de idealen van de Sovjet-Unie en de grauwe realiteit van het dagelijkse leven. Daarin zocht hij vooral zijn eigen plaats met humor, kwetsbaarheid, theatrale verbeelding en scherpe observaties.

Mikhailov maakte foto’s van vrienden die poses aannamen van geïdealiseerde, atletisch gebouwde Sovjetburgers, geheel volgens de canon van de officiële, propagandistische Sovjetkunst. Op het eerste zicht lijken de foto’s niet af te wijken van dit ideaal, maar in de bovenste foto (hier boven in beeld) doet de man op de voorgrond het koppel heel klein lijken. Ze verdwijnen helemaal naar de achtergrond. Bovendien zijn de foto’s ook handmatig (en niet bepaald nauwkeurig) ingekleurd, waardoor de foto’s eerder de draak steken met de officiële beeldtaal van het Sovjetregime.

Een van de bekendste reeksen van Mikhailov is Yesterday’s Sandwich waar hij door middel van superimposities (het plaatsen van verschillende negatieven over elkaar) dubbele werelden creëerde waarin politiek en sensualiteit met elkaar om aandacht wedijveren. Communistische demonstraties, wachtrijen voor producten, sombere stedelijke landschappen en verouderde industrie bestaan parallel met individualisme, dromerigheid en melancholie. De zwaarte van de alledaagsheid krijgt een andere betekenis, waarin volgens Mikhailov altijd plaats is voor tederheid en verborgen plezier.

Salt lake, de prijs van vrijheid

In een andere reeks genaamd Salt Lake werkt Mikhailov dan weer als een meer traditionele documentaire fotograaf. In de zomer van 1986 bezocht hij een meer nabij Slaviansk, de stad waar zijn vader woonde. De lokale industrie produceerde er soda en dumpte haar afval in het meer. De autoriteiten verspreidden echter ander nieuws: het zoute water zou een helende werking hebben dus de plaatselijke inwoners trokken elke zomer naar het meer om er te zwemmen. Mikhailovs foto’s tonen gelukkige mensen in zwemkledij tegen een achtergrond van fabrieken, schoorstenen en metalen pijpen die rechtsreeks in het meer uitmonden. De mondaine zorgeloosheid van de zwemmers die heel onverschillig lijken tegenover hun omgeving, krijgt hierdoor een wrange nasmaak. Niemand maakt zich illusies over de toestand van het water, maar is er een andere keuze? De badgasten negeren de leugens en in ruil krijgen ze een kans om het beste te maken van hun vrijheid, een begrip dat in Mikhailovs werk altijd fluïde is. Salt Lake toont op die manier een miniatuurversie van de Sovjet-samenleving in het jaar waarin ook de ramp in Tsjernobyl het symbool zou worden voor de Sovjet-Unie als een gefaald experiment.

Einde van de Homo Sovieticus

De stagnatie en de daarop volgende disintegratie van de Sovjet-Unie vormden een decor voor wat Mikhailov wilde vertellen over de menselijke conditie. Gedurende meer dan twintig jaar werkte hij nauwgezet aan een portret en de levensomstandigheden van de gemiddelde mens die de hele Sovjet-Unie bevolkte. De gemiddelde mens (beter bekend als de ‘Homo Sovieticus’) had een vaste functie binnen de samenleving en hij moest de bestaande orde aanvaarden: de autoriteit van de Communistische Partij mocht niet in vraag worden gesteld. In ruil kregen de burgers jobs, stabiliteit en sociale bescherming. Na 1991 kwam daar een einde aan. Het land viel uiteen, de economie stuikte in elkaar en de nieuwe wereld liet voorlopig nog op zich wachten. De gemiddelde mens verloor zijn baan en zag zich genoodzaakt om wat hij nog had te verkopen. Mikhailov herinnerde zich later hoe het openbare leven instortte en hoe de eerste tekenen van armoede zichtbaar werden op straat. Hij begon toen te werken aan de reeksen By the Ground en At Dusk die allebei de toenemende armoede in zijn thuisstad Kharkiv (Oekraïne) aankaartten. De beelden uit At Dusk worden gedomineerd door een diepblauwe kleur die voor Mikhailov symbool staat voor oorlog. De beelden tonen tekorten, vernieling en zelfdestructie waarin duizenden mensen gestort werden.

Slechte fotografie

De reeksen die Mikhailov na 1991 creëerde, worden gekenmerkt door onscherpte en andere technische gebreken. De fotograaf argumenteerde dat fotografie van een hoge kwaliteit niet in staat was om de Sovjetwerkelijkheid en de armoede juist te vatten. Hij besloot dus te werken met gebrekkige Sovjetfilms, papier en chemicaliën volgens het concept “slechte fotografie voor een slechte realiteit”. De beelden werden vaak slordig gekadreerd, vertoonden onscherpte en de prints hadden amper contrasten. Deze slechte fotografie was voor Mikhailov een methode om het optimistische verhaal waarin hij en zijn landgenoten waren opgegroeid, te ontkrachten. Later verhuisde hij naar Berlijn, maar hij keerde regelmatig terug naar zijn thuisstad, waar hij de transformatie van het communisme naar het kapitalisme vastlegde in Tea, Coffee, Cappuccino. Mikhailov getuigde later dat “de vernieling gestopt was. De stad had bijna een Europees ogend centrum. Veel dingen werden hersteld. Het leven werd wat mooier, actiever en gericht naar buiten (er was veel buitenlandse reclame) - simpelweg een glanzende verpakking.” De straatfoto’s in deze reeks zijn kleurrijk en expressief. Ze tonen de vermarkting van het sociale leven en de toegenomen ongelijkheid tussen de mensen.

De maatschappij begrijpen via beeldmanipulatie, humor en zelfrelativering

Het woord document is bijna ongepast als men het werk van Mikhailov bestudeert. Enerzijds kon hij als geen ander de menselijke conditie in zijn land blootleggen, anderzijds filterde hij wat hij zag doorheen zijn eigen, unieke, persoonlijke kijk op de werkelijkheid aan de hand van beelden. De beeldmanipulatie vormt dan ook de basis van Mikhailovs oeuvre: door zelf in te grijpen in zijn beelden, toont hij de hele werking van het proces aan en diens gevolgen voor de representatie en constructie van de werkelijkheid. Paradoxaal genoeg noemt hij zijn eigen foto’s vaak plaatjes. Zijn werk is immers geen poging om het leven en de maatschappij te hervormen, maar te begrijpen. En dat is onmogelijk zonder een gezonde dosis humor en zelfrelativering.

Volg ons

Bedankt! Je bent nu ingeschreven op onze nieuwsbrief.