De selfie: een niet zo jonge geschiedenis

Naarmate de schilderkunst evolueerde en stromingen als impressionisme en expressionisme de wereld op een veel subjectievere manier gingen weergeven, veranderde ook de aard van zelfportretten mee. Bij Edvard Munch en Frida Kahlo zijn hun zelfportretten bijvoorbeeld een heel directe weergave van hun gevoel of hun mentale toestand. Deze kunstenaars plaatsen zichzelf niet alleen centraal in deze werken, hun gevoelswereld is zelfs het onderwerp ervan geworden. Fotografe Cindy Sherman gaat in haar werk nog een stap verder. Haar verklede en geënsceneerde zelfportretten stellen genderrollen en stereotypes in vraag, niet door zichzelf te tonen maar door net zich te verhullen. Zelf zegt ze daarover: ‘Ik sta redelijk afstandelijk tegenover hoe ik er uit zie op mijn beelden. Ik vraag me nooit af of deze personages flatterend zijn voor mij, omdat ik het niet bekijk alsof ik dat ben.’ (2)

Zelf fotograferen was in de 19e eeuw voor de meeste mensen geen optie, omdat het erg duur en technisch was. Nog geen selfies dus, maar de drang om zich te laten portreteren was bij het brede publiek wel erg groot. Fotostudio’s vulden massaal dat gat in de markt en schoten in het midden van de jaren 1850 in de grote steden als paddestoelen uit de grond. In andere regio’s reisden studio’s rond met paard en kar. Toen film als drager in 1889 de glasplaat verving, schoot de fotografie in een gigantische stroomversnelling. Camera’s werden goedkoper en mobieler. Een nieuwe groep fotografen ging op verkenning met de mogelijkheden van deze toestellen en stelde zich als vanzelf ook de vraag: hoe kan ik mezelf fotograferen? Net als Jan van Eyck gingen mensen al snel creatief aan de slag met spiegels en reflecties, van spiegelselfies in de fitness anno 2021 tot de zelfportretten van Vivian Maier. Anderen testten zelfs in de vroege 20e eeuw al de mogelijkheden voor zelfportretten door de camera op armlengte te houden. In 1900 kwam de Kodak Brownie op de markt, een eenvoudig en goedkoop toestel dat van fotografie echt een massaproduct maakte. Nauwelijks twee jaar later waren de eerste zelfontspanners er al. De drang van een fotograaf om zelf mee op de foto te staan is dus allesbehalve een recent fenomeen.

Waar mensen vroeger een handtekening vroegen aan hun idool om aan vrienden te tonen dat ze hem of haar echt ontmoet hadden, gaan ze er nu mee op de foto. Likes krijgen op een selfie met een nieuw t-shirt is in se niet anders dan complimentjes krijgen van vrienden in real life. Een selfie bij de Grand Canyon zegt: ‘ik ben hier geweest’, net zoals je jouw naam daar in een boom zou kerven, een stukje rots zou meepakken of een magneet zou kopen voor op de ijskast. Misschien zat er bij de rotsschilders in de grotten van Lascaux zelfs een zelfde motivatie achter toen ze hun eigen handafdrukken achterlieten op de rotswand. Of ze nu spontaan zijn of geënsceneerd, een selfie maakt een belevenis op een bepaalde manier tastbaar, persoonlijk en echt.

Hoe we in deze digitale tijden dingen doen en communiceren is veranderd, maar de motivatie erachter of de boodschap die we brengen is dat niet. De selfie is gewoon een heel dankbare, makelijke manier om zonder woorden te communiceren over wat we doen, met wie we dat doen, hoe het met ons gaat en wie we zijn of zouden willen zijn, met een smartphone die we altijd binnen handbereik hebben. Of op armlengte natuurlijk.