Het leven in de Siberische poolnacht

Aangetrokken door de poolnacht en de geheimzinnigheid van het hoge noorden, trok Aurélien Goubau naar Moermansk, de belangrijkste stad van Siberië. Los van de huidige geopolitieke kwesties, liet hij zich leiden door ontmoetingen met de bewoners van de stad. Mensen wiens lot verbonden is met de nacht en dat van hun land. Het is in het hart van deze huizen dat de identiteit van deze mensen wordt onthuld. Ver van de macht van Moskou zien velen zichzelf als slachtoffer van het beleid van Poetin en lijkt er een kloof te bestaan tussen de militaire plannen van de autoriteiten en het dagelijks leven van de burgers. In 'Znamya' confronteert Goubau ons met het beeld van de huidige Russische bevolking, haar geschiedenis, haar mysteries, haar tederheid, haar zwakheden en haar dromen. De reeks maakt deel uit van de selectie van Opus One '22.

tekst: Tessa Van Tielen (1/12/2022)

Moermansk ligt in het uiterste noordwesten van Rusland, midden in de arctische woestijn. Als grootste stad in het Noordpoolgebied, is Moermansk de belichaming van de utopie van het hoge noorden, een geheimzinnige stad die de helft van het jaar in het donker leeft. Sovjets werden er in de tijd van de USSR heen gestuurd om het Russische noordpoolgebied te domesticeren. Het uitbouwen van deze plek was van strategisch belang en maakte deel uit van de expansionistische mentaliteit van de USSR. Of deze poolgebieden effectief leefbaar waren, werd nooit in vraag gesteld. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zag Moermansk haar bevolkingsaantal dan ook drastisch dalen.

Uit de reeks 'Znamya' © Aurélien Goubau

Een kwestie van vertrouwen

Je fotografeerde voor deze reeks veel bij mensen thuis. Dat is best intiem. Het lijkt me niet gemakkelijk om zo dicht bij deze mensen te geraken.

Nee, dat was héél moeilijk. De mensen waren – logischerwijs - op hun hoede. Toch was het voor mij essentieel om bij hen thuis binnen te geraken, omdat ik vond dat dat de enige manier was om een authentiek en eerlijk beeld te geven van deze mystieke plek. Wanneer het buiten koud en donker is, is het binnenshuis dat het leven open bloeit. Als fotograaf moest ik dus ook daar zijn. Het was wel spannend om bij iemand thuis binnen te geraken, maar als het lukte, was het echt fantastisch.

Hoe heb je al deze mensen leren kennen?

Dat gebeurde op een heel lukrake manier. Meestal sprak ik hen aan op straat of ging op café en probeerde aan de praat te geraken met mensen. Soms zijn het dan vrienden van mensen bij wie ik eerder zat. Zonder er specifiek naar te hebben gezocht, heb ik wel de indruk dat de mensen die ik fotografeerde allemaal heel verschillend waren en een verschillende sociale en economische achtergrond hadden.
Meestal was het een proces van een paar dagen vooraleer mensen mij effectief binnenlieten. Het is daarbij belangrijk om eerlijk te zijn over wie je bent en wat je zoekt. Ik denk dat als je eerlijk bent, mensen dat vertrouwen teruggeven en minder op hun hoede zijn.

Wanneer het buiten koud en donker is, is het binnenshuis dat het leven open bloeit.

Hoe lang ben je in Moermansk geweest?

Ik heb drie reizen gemaakt van twintig à dertig dagen. In totaal ben dus ik iets meer dan twee maanden ter plaatse geweest. Je kon alleen een toeristenvisum krijgen voor 30 dagen in Rusland, dus daarna moest ik wel terugkomen. Maar dat is op zich wel handig, want dan kan je tussen de reizen door thuis naar je foto's kijken en de volgende keer eventueel bijsturen. Dat is volgens mij een heel klassieke manier van werken binnen de documentairefotografie.

In welke mate zijn jouw beelden geënsceneerd?

Niets werd geënsceneerd. En ik zeg dat niet omdat het mijn werk meer kracht zou geven, het kan mij gewoon weinig schelen of foto’s geënsceneerd zijn of niet. Ik voel mij gewoon niet comfortabel om mensen te regisseren. Daarbovenop zou het door de taalbarrière extreem moeilijk zijn geweest om mensen te laten doen wat ik van hen verwachtte. Dat lukt gewoon niet met Google Translate. Dus neen, ik laat gewoon de dingen gebeuren.

Communiceerde je altijd via Google Translate?

Ja, veel verliep via Google Translate. Dat heeft zijn voor- en nadelen. Het voordeel is dat je in bepaalde situaties heel concrete informatie kan uitwisselen, bijvoorbeeld om een treinticket te kopen of in de winkel. Het nadeel is dat je dan mekaar niet meer in de ogen kijkt en de reacties van mensen niet meer kan aanvoelen. Ik probeerde Google Translate te vermijden waar dat kon, om zo de gezichtsuitdrukkingen en toon van een gesprek beter te begrijpen. Dat zorgt voor een veel levendiger gesprek.

Uit de reeks 'Znamya' © Aurélien Goubau

Uit de reeks 'Znamya' © Aurélien Goubau

Wat mij opviel is dat de mensen in Moermansk de gevolgen van deze oorlog blijkbaar niet helemaal inzien. De meesten vroegen bijvoorbeeld of ik in de komende weken nog naar Rusland ging komen, maar ik kreeg niet uitgelegd waarom dat geen goed idee was.

Een politieke dimensie

Jouw reizen naar Moermansk waren voor er sprake was van de oorlog met Oekraïne, waardoor de beelden plots een extra betekenislaag krijgen. Werd er toen al vaak over politiek en over het Russische beleid gesproken? Zijn de mensen daar mee bezig?

Mijn laatste reis naar Moermansk was een paar weken voor de invasie van Oekraïne. Toen ik daar was, was er al sprake van troepen die verzamelden aan de grens met Oekraïne. Ik volgde dat natuurlijk met veel belangstelling, maar dan wel via westerse media zoals VRT. Als ik het hierover had met de mensen die ik tegenkwam dan waren de meeste mensen niet echt op de hoogte, noch onder de indruk. Dat was gewoon zo. Nu moet ik wel zeggen dat van de mensen die ik ben tegengekomen, niemand voor Poetin was. De meeste waren erg tegen Poetin. Vooral de jongeren hadden wel een strenger oordeel over zijn beleid. Sommigen vertelden mij dat ze zich een beetje in de steek gelaten voelden, maar dan hadden ze het vooral over zijn economisch beleid over de jaren heen. Later, wanneer ik terug is België was en de oorlog begonnen was, heb ik nog via WhatsApp contact gehouden met een aantal mensen. De meesten zijn min of meer op de hoogte van wat er gebeurt. Ze vinden het niet goed, maar dan vooral omdat zij er ook negatieve gevolgen van voelen, vooral economisch dan.

Wat mij het meest opviel is de onverschilligheid van de reacties. Ook opvallend is dat mensen de gevolgen van deze oorlog blijkbaar niet helemaal inzien. De meesten vroegen bijvoorbeeld of ik in de komende weken nog naar Rusland ging komen, maar ik kreeg niet uitgelegd waarom dat geen goed idee was. Wel vind ik het belangrijk om eraan toe te voegen dat ik met héél weinig mensen echt goed contact heb en dat dit slechts een indruk is van die paar families die ik heb ontmoet. Ik ben dus zeer zeker geen Ruslandspecialist. Ook moet je erbij rekenen dat Moermansk een wereldje op zich is. De mensen hebben er een andere mentaliteit dan Moskou of andere grote steden.

Spelen met licht

Licht speelt een belangrijke rol in de reeks.

Inderdaad. Het uitgangspunt voor mijn werk was de afwezigheid van licht door de poolnacht en hoe men daar mee om ging. Ik vond het een interessante invalshoek om het licht te gebruiken als excuus om mensen letterlijk en figuurlijk ‘in het licht’ te zetten. Er zijn een paar vage connecties tussen de geportretteerden, maar de meesten kennen elkaar niet. Het is het licht, of de afwezigheid ervan, dat hen verbindt en als rode draad door de reeks loopt. Maar de foto’s gaan wel meer over Rusland en de mensen die er wonen. Het licht, vooral 's nachts, is een soort filter om alleen het essentiële weer te geven en dat zijn volgens mij de scènes die zich binnen afspelen, in de slaapkamers, woonkamers, keukens…

Wat betekent de titel ‘Znamya’ precies?

Het Znamya-project was een reeks experimenten met gigantische spiegels die in de jaren negentig in de ruimte werden gelanceerd door de Soviet-Unie. De bedoelding was om met de spiegels zonne-energie naar de aarde te stralen door zonlicht te weerkaatsen, waardoor deze noordelijke regio's van Rusland zonlicht zouden krijgen. Het experiment lukte bijna, maar ging uiteindelijk toch ten onder omdat het te duur en te moeilijk was om het te laten werken.

Het idee om de natuur koste wat het kost te willen overtreffen maakt deel uit van die Sovjet-mentaliteit.

De toenmalige Sovjet-Unie stak wel effectief geld in deze waanzinnige satellietprogramma's, wat vreemd is, maar wat ook veel zegt over de mentaliteit van de Sovjet-Unie. De natuur koste wat het kost willen overtreffen maakt deel uit van die Sovjet-mentaliteit. Het idee van die satellieten en het algemene idee om te proberen licht te brengen naar plaatsen waar geen licht is, vind ik een fascinerend idee. Het is een bedenking die mijn werk op de een of andere manier wel heeft aangewakkerd...

__________________________

Beelden uit 'Znamya' en 17 andere afstudeerwerken vind je terug in de expo en het fotoboek van Opus One '22. De expo loopt van 10 december tot 22 januari 2023 in De Krook in Gent. Het fotoboek is vanaf 7 december te koop via de BREEDBEELD-website, in alle Confituur-boekhandels en in de bookshop van het FOMU.

Volg ons

Bedankt! Je bent nu ingeschreven op onze nieuwsbrief.